Oefenen hoe je beter om kan gaan met andere mensen zonder dat er werkelijk andere mensen aan te pas komen: wie zou dat niet af en toe willen? Dankzij therapie met virtuele realiteit is dat sinds kort mogelijk. Onder andere voor patiënten met een psychose is virtuele realiteit een heel interessante piste om sociale situaties juist te leren interpreteren en er goed mee om te gaan.
Een persoon die een psychose doormaakt, kan vaak moeilijk een onderscheid maken tussen zaken die van buitenaf komen en zaken die zich in zijn innerlijke beleving afspelen. Hij kan verward zijn in zijn denken en wanen of hallucinaties krijgen, zoals een achtervolgingswaan of betrekkingswaan, waarbij je denkt dat alles wat er rondom je gebeurt op jou betrekking heeft.
Een eenvoudige busrit kan heel intimiderend zijn
prof. dr. Ruud van Winkel
Het spreekt voor zich dat je met een psychose dus niet altijd meer juist kunt inschatten wat de reacties of gedragingen van andere mensen betekenen. Een therapie met virtual reality kan hen daarbij helpen, zo blijkt uit een Nederlandse studie die ook in het bekende wetenschapsmagazine The Lancet Psychiatry werd gepubliceerd.
Prof. dr. Ruud van Winkel is psychiater en psychotherapeut in UPC KU Leuven en zal dit najaar de behandeling aanbieden aan patiënten die ervoor in aanmerking komen.
Sociaal isolement
Professor Ruud van Winkel: “Stel bijvoorbeeld dat je door je psychose verwijtende stemmen hoort. Je zit op een bus, iedereen rondom je is aan het praten, je hoort allerlei stemmen, ook achter je rug, en je weet niet of die stemmen echt zijn of alleen maar in je hoofd bestaan. Kijkt die ene medepassagier je aan of kijkt hij langs je heen? Is hij boos op je of lijkt dat alleen maar zo? Een eenvoudige busrit kan voor patiënten met een psychose heel intimiderend zijn. Het gevolg is dat ze zich meer en meer sociaal gaan terugtrekken, wat een negatieve impact heeft op hun algemeen welzijn en tot isolement kan leiden.”
“De behandeling die we meestal aanbieden is de zogenaamde exposure-therapie: we nemen dan effectief de bus met hen om hen zo te laten oefenen. Maar dat is niet zo evident. Niet alleen is het heel intensief en tijdrovend, je hebt de situaties die zich in de gewone werkelijkheid afspelen ook niet in de hand. Je kan bijvoorbeeld niet bepalen hoeveel mensen er op de bus zitten. Stel dat de patiënt helemaal overspoeld raakt door emoties, dan kan hij ook niet zomaar de bus laten stoppen en afstappen.”
Levensechte leersituatie
Het grote voordeel van virtual reality is dat je, zoals in een computergame, de hele situatie kunt controleren. Je kunt kiezen in welke omgeving je je bevindt, hoeveel andere mensen er aanwezig zijn. Je bepaalt zelf hoe die mensen eruitzien of hoe ze zich gedragen.
“We werken daarvoor met software van een Nederlands bedrijf. Zoals bij een game heb je een aantal virtuele omgevingen ter beschikking, zoals een bus, een winkelstraat, een café of een supermarkt. De therapeut kan bepalen hoe iedereen eruitziet en zich gedraagt. Je kunt bijvoorbeeld de gelaatsexpressie van de personages bepalen, of ze je recht aankijken of niet en hoe lang, hoe dicht ze je naderen, of ze veel armgebaren maken of niet. Alle zaken die patiënten moeilijk vinden om mee om te gaan. De therapeut kan in de rol van een van de personages kruipen en dat personage via de microfoon een stem geven. Dankzij stemvervorming kan de therapeut zowel de rol van een man als een vrouw spelen.”
Tijdens de sessie spreekt de therapeut samen met de patiënt vooraf een bepaald scenario af voor een rollenspel. Dat bereiden therapeut en patiënt samen goed voor, zodat de patiënt zich voldoende veilig voelt. Dan zet de patiënt de virtualrealitybril op en oefenen ze het afgesproken scenario in. Zo kunnen ze bijvoorbeeld oefenen met iemand die boos lijkt te kijken, maar vriendelijk wordt zodra je hem aanspreekt.
Nieuwe perspectieven
“De behandeling is geschikt voor patiënten die voldoende stabiel zijn, we zullen ze niet gebruiken voor mensen die een acute crisis doormaken. Vooral mensen met een psychose die moeilijkheden ondervinden in hun sociale omgang, hebben er baat bij. We richten ons in de eerste plaats op jonge mensen, omdat die al wat vertrouwd zijn met virtual reality. Maar we merken dat ook wat oudere patiënten interesse hebben. De sessies duren minstens een uur en een behandeling omvat tien of meer sessies. Onderzoek toont aan dat mensen met een psychose na zo’n behandeling minder achterdochtig zijn en zich minder vaak sociaal terugtrekken. En dat werkt op zijn beurt hun algemeen welbevinden in de hand.”
Virtuele realiteit opent overigens niet alleen boeiende perspectieven voor mensen met een psychose. De therapie wordt in het buitenland bijvoorbeeld ook ingezet voor mensen met een agressieproblematiek. In Leuven wil men virtuele realiteit in de nabije toekomst inzetten bij angststoornissen, bij obsessief compulsieve stoornissen en bij eetstoornissen.
Het Nederlandse onderzoek, waaraan 116 mensen met een psychotische stoornis meededen, vergeleek de cognitieve gedragstherapie met virtual reality (VR) met de standaardbehandeling. Na 16 sessies in VR was bij de deelnemers hun achterdocht in het dagelijkse leven sterk verminderd. Mensen waren minder bang en konden dingen doen die ze soms al jaren niet meer hadden gedurfd, zoals met de bus reizen of naar de sportschool gaan. Drie maanden na de behandeling was dat nog altijd zo. Ze waren duidelijk minder achterdochtig en minder angstig na VR-behandeling ten opzichte van de standaardbehandeling.
In UPC KU Leuven gaat de therapie met virtuele realiteit voor mensen met een psychose in oktober van start. De behandeling maakt deel uit van een doctoraatsonderzoek rond de methode en wordt gesteund door het impulsbudget van UPC KU Leuven en door een beurs van de Koning Boudewijn Stichting, die een leerstoel voor transitiepsychiatrie toekende aan psychiater Ruud van Winkel.
(Tekst: Isabelle Rossaert)
