Pandemielessen van vroeger en nu

Pandemieën uit het verleden

De coronapandemie overviel ons allemaal. Sinds maart 2020 is het leven niet meer hetzelfde. Voor virologen was de verrassing minder groot: zij weten al langer dan vandaag tot wat een virus in staat is.

Zo ook prof. dr. Marc Van Ranst, diensthoofd laboratoriumgeneeskunde in UZ Leuven en tegenwoordig BV, bekende viroloog. “Als viroloog heb je natuurlijk interesse in de grote pandemieën uit het verleden. De impact op de samenleving is altijd enorm. In 2003 was er SARS, daarna was er de vogelgriep en in 2009 de Mexicaanse griep. De dreiging was er toen ook, maar de schade in ons land bleef beperkt.”

“Over pandemieën in de antieke culturen is er niet veel informatie. De eerste grote pandemie die we kennen, is de pest in de 14e eeuw. Dat was geen virus, maar een bacterie. Op een paar jaar tijd verspreidde de pest zich van Azië naar onze streken en verder naar Scandinavië.

De eeuwen daarna waren er een aantal kleinere epidemieën en in de 19e eeuw waren er zware cholera-uitbraken wereldwijd. In de 20e eeuw was er de Spaanse griep, die meer dan 50 miljoen doden maakte. Onze huidige coronacrisis is klein bier vergeleken met de Spaanse griep indertijd.”

Evolutie van een virus

Wat ons interesseert is: verdwijnt zo’n virus gewoon weer op een dag?

Professor Van Ranst: “Nee, het virus gaat niet weg, maar het wordt zwakker. Het leert met ons leven. Een virus wil ons helemaal niet ziek maken, laat staan doden. Het virus wil zich gewoon verspreiden. Als een virus ons leert kennen, wordt het minder heftig, zodat het zich kan blijven verspreiden. Ons huidige coronavirus is nog een pubervirus. Als het over enkele jaren volwassen wordt, zal het minder ziekteverwekkend worden.”

Zijn de griepjes en verkoudheden die we elk jaar meemaken ook begonnen als een heftig pubervirus?

“Vermoedelijk wel. Een interessant voorbeeld daarvan is het humaan coronavirus OC43, een virus dat elke winter voorkomt in de vorm van een ernstige verkoudheid, waarvan je ook een hoest en koorts krijgt. Het virus is verantwoordelijk voor 10 tot 15% van de verkoudheden.

Onze theorie is dat dat virus een uitloper is van de Russische griep in 1890. Die Russische griep was vermoedelijk geen griep, maar een coronavirus. Uit oude krantenberichten blijkt dat er een verbluffende gelijkenis is met ons huidige coronavirus SARS-COV-2. Die zogenaamde Russische griep veroorzaakte dezelfde symptomen, zelfs het geuren smaakverlies wordt vermeld in de literatuur.

De hypothese is dat de Russische griep de eerste opstoot was van OC43 en dat het virus nu verder leeft als een zware verkoudheid. Het is aannemelijk dat we dat ook zullen meemaken met ons huidige coronavirus.”

Wat kan een pandemie uit het verleden ons leren voor de crisis vandaag?

“De Russische griep in 1890 duurde een paar jaar, daarna is hij langzaamaan weggedeemsterd. Men praatte er niet meer over, maar het virus was niet weg.

Dat zien we vandaag ook met COVID-19. De mensen zijn het beu, we wennen aan de dagelijkse berichtgeving over besmettingen en doden. Dat is van alle tijden. Maar als we geen miljoenen doden willen, moeten we uitermate voorzichtig blijven. We zijn nog niet eens een jaar verder. Het is te vroeg om te zeggen dat we het virus dan maar vrij spel moeten geven.”

Toekomstperspectief: wat leert de geschiedenis ons?

Andere virussen duurden enkele jaren. Staat dat scenario ons nu weer te wachten?

“Dat is gissen, het hangt van veel factoren af. Maar één ding is zeker: het komt goed. Ik vind het belangrijk dat jongeren dat weten. We zullen weer dansen op Tomorrowland en Rock Werchter, de voetbalstadia zullen weer volzitten. Maar daarvoor moeten we geduld hebben.”

Hoeveel golven telt zo’n pandemie? Is de eerste golf altijd de ergste?

“Ook daar zijn geen regels over. In 1918, met de Spaanse griep, was er eerst een beperkte golf, pas daarna kwam er een enorme golf die veel doden maakte. Maar het kan evengoed omgekeerd zijn. De Russische griep eind 19e eeuw kende een vijftal golven. Onze kennis daarover is te klein, we kennen geen honderden pandemieën. Voorzichtig blijven is het veiligste.”

Het analyseren van een virus in het labo kan pas de laatste 20 jaar. Hoe wist men vroeger wat er aan de hand was tijdens een dodelijke pandemie?

“De onwetendheid was groot. Tijdens de Spaanse griep wist men zelfs niet dat het een virus was. Het virus ging zijn gang, mensen stierven, maar niemand wist waarom. Wat een verschil met vandaag, nu we elk virus haarfijn kunnen analyseren. UZ Leuven was trouwens van in het begin referentielabo, omdat we ons al jaren geleden in coronavirussen specialiseerden.

Ook totaal anders dan bij vroegere epidemieën is de snelle bekendmaking via pers en sociale media. We hebben meer mogelijkheden dan vroeger om de pandemie aan te pakken.”

Leven met virussen: hoe doe je dat?

Ondertussen is het najaar, met de bijhorende verkoudheden en griep. Krijgt het virus nu meer vrij spel?

“Dat staat vast. In de zomer circuleerde alleen COVID-19, maar in het najaar en de winter circuleren er honderden virussen, met een hoogtepunt eind december. Door te niezen en hoesten en vaker samen binnen te zitten, kun je COVID-19 sneller verspreiden. Bovendien maakt een verkoudheid je immuunsysteem zwakker, waardoor je vatbaarder bent voor andere virussen.

Daarom is het belangrijk om thuis te blijven als je je niet goed voelt. In heel wat culturen, zoals in Amerika, is dat al langer de norm. In België hebben we nog te veel de mentaliteit om door te blijven gaan. Ik hoop dat we op dat vlak wijzer worden in de toekomst. Idem dito voor de begroetingen met een handdruk: dat is toch nergens voor nodig.”

Welke lessen zullen we nog trekken uit deze pandemie?

“Ik geloof niet zo in ‘het nieuwe normaal’, we gaan na de crisis ons oude leventje weer oppikken.

Maar ik hoop dat we een aantal zaken anders gaan doen. Dat we geen kinderen meer naar hun grootouders brengen als ze ziek zijn. Dat we onze handen wassen voor het eten.

Dat is niet alleen goed om een halt toe te roepen aan COVID-19, maar ook aan de griep, die jaarlijks nog veel doden maakt. Dezelfde maatregelen die beschermen tegen COVID-19, beschermen tegen griep.”

Virologen en experts krijgen het soms zwaar te verduren van de publieke opinie.

Professor Van Ranst: “En ook dat is van alle tijden. Als de pandemie uiteindelijk nog zal meevallen, zullen we te streng geweest zijn in de ogen van de publieke opinie. Als er rampzalig veel doden vallen, zullen we niet streng genoeg geweest zijn. Op die kritiek zijn we voorbereid.

Het belangrijkste is dat iedereen weet dat het goed komt. En dat je zonder angst naar het ziekenhuis kunt blijven komen: we hebben het hier perfect georganiseerd om op een veilige manier voor onze patiënten te zorgen.”